اثر تماشاگر یا Bystander Effect از جمله پدیده‌های بسیار جالبی است که ممکن است در حالت عادی آن را نپذیریم. اما هنگامی که زمانش فرا برسد، متوجه می‌شویم که خود، قربانی آن شده‌ایم.
اصطلاح اثر تماشاگر به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که در آن هر چه تعداد افراد حاضر بیشتر باشد، احتمال کمتری دارد که افراد به فردی در مضیقه کمک کنند. در حقیقت احتمال یاری‌رساندن به افراد با تعداد تماشاگران ارتباط دارد، به بیان دیگر این سخن بدین معنی‌ست که هر چه قدر تعداد تماشگران بیشتر باشد، احتمال اینکه فردی از آنان کمک کند کمتر است.
هنگامی که یک موقعیت اضطراری رخ می دهد، ناظران در صورت وجود تعداد کمی یا عدم وجود شاهدان دیگر به احتمال زیاد اقدام می کنند. حضور در یک جمعیت بزرگ باعث می شود که هیچ فردی مجبور نباشد مسئولیت یک عمل (یا عدم اقدام) را به عهده بگیرد.
از آنجا که اثر تماشاگر به رفتار انسان‌ها هنگام حضور در جمع مربوط می‌شود، معمولاً دانشمندان روانشناسی اجتماعی آن را بررسی و تحلیل می‌کنند.بنابراین میتوان گفت که اثر تماشاگر یک رخداد روانشناسانه اجتماعیست که اشاره به مسائلی دارد که افراد از کمک‌کردن به دیگران در شرایط اضطراری در حالتی که افراد دیگری حاضر هستند اجتناب می‌کنند.
اثر تماشاگر بودن، از آن جهت یک موضوع روانشناختی – اجتماعی به حساب می‌آید که به صورت کلی انسان را تحت تأثیر رفتار جمع قرار می‌دهد.
درک اثر تماشاگر
روانشناسان اجتماعی، بیب لاتان و جان دارلی، مفهوم اثر تماشاگر را پس از قتل بدنام کیتی جنووز در شهر نیویورک در سال 1964 رایج کردند. لاتان و دارلی تأثیر تماشاگر را به دو عامل نسبت دادند: انتشار مسئولیت و تأثیر اجتماعی. اشاعه مسئولیت درک شده به این معنی است که هر چه تماشاگران بیشتری وجود داشته باشد، افراد مسئولیت شخصی کمتری برای اقدام احساس خواهند کرد. نفوذ اجتماعی به این معنی است که افراد رفتار اطرافیان خود را برای تعیین نحوه عمل زیر نظر دارند.
بیشترین مثال ذکر شده از تأثیر تماشاگر در کتاب های درسی مقدماتی روانشناسی، قتل وحشیانه زن جوانی به نام کاترین «کیتی» ژنووس است. روز جمعه، 13 مارس 1964، جنووس 28 ساله در حال بازگشت از محل کار به خانه بود. هنگامی که او به ورودی آپارتمان خود نزدیک شد، توسط مردی که بعداً وینستون موزلی نام داشت مورد حمله قرار گرفت و با چاقو مورد حمله قرار گرفت. علی‌رغم درخواست‌های مکرر جنووس برای کمک، هیچ‌کدام از ده‌ها نفری که در ساختمان آپارتمان نزدیک صدای گریه‌های او را شنیدند، با پلیس تماس نگرفتند تا این حادثه را گزارش کنند.
علت بروز اثر تماشاگر
دو عامل عمده در اثر تماشاگر نقش دارند. اولاً، حضور افراد دیگر باعث ایجاد یک انتشار مسئولیت می‌شود. از آنجا که ناظران دیگری نیز وجود دارند، افراد فشار زیادی برای انجام اقدام احساس نمی کنند. تصور می شود که مسئولیت عمل بین همه حاضران تقسیم می شود. دلیل دوم نیاز به رفتار صحیح و قابل قبول اجتماعی است. هنگامی که سایر ناظران در واکنش نشان نمی دهند، افراد اغلب این را به عنوان سیگنالی در نظر می گیرند که پاسخی لازم نیست یا مناسب نیست. محققان دریافته‌اند که اگر وضعیت مبهم باشد، تماشاگران کمتر مداخله می‌کنند.
در مورد کیتی جنووز، بسیاری از 38 شاهد گزارش دادند که معتقد بودند که شاهد “نزاع عاشقانه” هستند و متوجه نشدند که زن جوان واقعاً در حال قتل است. یک بحران اغلب هرج و مرج است و وضعیت همیشه شفاف نیست. تماشاگران ممکن است تعجب کنند که دقیقا چه اتفاقی می افتد. در چنین لحظاتی، مردم اغلب به دیگران در گروه نگاه می کنند تا تعیین کنند چه چیزی مناسب است. وقتی آنها می بینند که هیچ کس دیگری واکنش نشان نمی دهد، سیگنالی می فرستد که شاید هیچ اقدامی لازم نباشد.
برای غلبه بر تأثیر تماشاگر چه کاری می‌توانید انجام دهید؟
برخی از روانشناسان معتقدند که آگاهی از این تمایل شاید بهترین راه برای شکستن این چرخه باشد. هنگامی که با موقعیتی روبرو می شوید که نیاز به اقدام دارد، درک کنید که چگونه تأثیر اثر تماشاگر ممکن است شما را عقب نگه دارد و آگاهانه برای غلبه بر آن گام بردارید. با این حال، این بدان معنا نیست که شما باید خود را در معرض خطر قرار دهید. اما اگر شما فردی باشید که به کمک نیاز دارید چه؟ چگونه می توانید مردم را تشویق کنید که کمک کنند؟ یکی از تاکتیک‌هایی که اغلب توصیه می‌شود، جدا کردن یک نفر از جمعیت است. تماس چشمی برقرار کنید و به طور خاص از آن فرد کمک بخواهید. با شخصی‌سازی و شخصی‌سازی درخواست‌تان، رد کردن شما برای مردم بسیار سخت‌تر می‌شود.
در موقعیت‌هایی که یک فرد به کمک نیاز داشته باشد، افرادی که شاهد این وضعیت هستند، به دلایل عمده ی زیر، از کمک‌رسانی به وی خودداری می‌کنند:
- از کمک کردن به آن فرد هراس دارند.
- از این نگرانند که مورد قضاوت دیگران قرار بگیرند.
- منتظر هستند که فرد دیگری برای کمک اقدام کند.
- و …
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که دلیل اصلی اثر تماشاگر، بی‌عاطفگی نیست، بلکه این موضوع به‌خاطر فرضیاتی رخ می‌دهد که انسان‌ها در ذهن خود با آنها دست به گریبان هستند.
آیا اثر تماشاگر در دنیای دیجیتال هم مشاهده شده است؟
مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که اثر تماشاگر در فضای دیجیتال هم وجود دارد. مثلاً اگر در یک گروه آنلاین صد نفری، کسی سوال یا درخواستی را مطرح کند، ممکن است اکثر افراد آن درخواست را نادیده بگیرند و پاسخ دادن به آن پرسش را به دیگران واگذار کنند. در حالی که در یک گروه کوچک‌تر، احتمال اینکه پرسش یا درخواست، با پاسخ مواجه شود بیشتر است. به شکل مشابه، اگر در یک جمع شلوغ آنلاین، فردی مورد مزاحمت یا آزار قرار بگیرد، احتمال اینکه دیگران به او کمک کرده و از او حمایت کنند کاهش می‌یابد.
اثر تماشاگر در «پخش شدن مسئولیت» ریشه دارد.
حالا که به این‌جا رسیدیم، مناسب است به یک اصطلاح دیگر هم اشاره کنیم و آن پخش شدن مسئولیت است.
پخش شدن مسئولیت را یکی از اصلی‌ترین ریشه‌های اثر تماشاگر می‌دانند. به این معنا که در رویدادی که ده نفر شاهد دارد، هر فرد به اندازه‌ی یک‌دهم حالتی که به تنهایی شاهد ماجراست، احساس مسئولیت می‌کند (البته در واقعیت، این‌قدر هم ماجرا ساده نیست و مسئولیت، به شکل خطی و مستقیم، توزیع نمی‌شود).
همین پخش شدن مسئولیت است که باعث می‌شود انگیزه‌ی ما برای اقدام و کمک، کاهش پیدا کند.