فرمانبرداری از مراجع قدرت
مردی که برای آزمایش آمده بود، دستش را در کاسه‌ای کرد که در آن
کاغذهای مختلف به‌صورت تاشده قرارگرفته بود.
قرار بود با چیزی شبیه قرعه‌کشی، مشخص شود که او «آزمایشگر»
خواهد بود یا «آزمایش‌شونده».
برگه را درآورد و دید: نقش او «آزمایشگر» بود.
هیچ‌کس به مرد نگفت که روی تمام کاغذهای داخل آن کاسه،
نوشته‌شده: «آزمایشگر». به همین دلیل، در تمام مدت آزمایش، آن
فرد فکر می‌کرد که در اتاق مجاور، مرد دیگری نشسته است که قرعه
«آزمایش‌شونده» به نامش درآمده.
هدف از آزمایش، «ارزیابی اثر تنبیه بر روی حافظه و کارکرد آن» بود.
ژنراتور را روشن کردند. به آزمایشگر لیستی از کلمات و معانی آن‌ها
داده می‌شد تا آن‌ها را با میکروفونی که داخل اتاقش بود برای
«آزمایش‌شونده اتاق مجاور» بخواند و سپس سؤالاتی چهار جوابی
را برای او می‌خواند تا ببیند آیا می‌تواند گزینهٔ درست را انتخاب کند؟
آزمایش‌شونده، با انتخاب یکی از چهار کلیدی که پیش روی او قرار
داده بودند، گزینه موردنظرش را اعلام می‌کرد. گاهی درست و گاهی
نادرست.
هر بار که پاسخ نادرستی داده می‌شد، با فشار یک دکمه، شوک
الکتریکی به مردی که در اتاق مجاور بود وارد می‌شد.
میزان شوک با توجه به تعداد خطاها افزایش پیدا می‌کرد.
طبیعی است که با افزایش شدت ولتاژ، صدای فریاد مردی که در
اتاق مجاور بود به گوش می‌رسید.
بعضی وقت‌ها، نگرانی و ناراحتی در چهره «آزمایشگر» دیده می‌شد.
گاهی می‌پرسید: «واقعاً این‌قدر زجر دادن لازم است؟ اصلاً انسانی
است؟» و مردی که بالباس سفید آزمایشگاه، بالای سرش ایستاده بود
توضیح می‌داد که: «بله. باید ادامه دهیم. چاره دیگری نداریم.»
به آزمایشگر گفته نشد که صداهایی که می‌شنود، صداهای ضبط‌شده
است و واقعاً شوکی در کار نیست. او در مقابل خودش ژنراتوری را
می‌دید که هر بار، ولتاژش را بالا می‌برد و با فشار یک دکمه، شوکی را
به مرد دیگری که در اتاق مجاور است وارد می‌کند.
این آزمایش ۴۰ بار و با ۴۰ نفر مختلف انجام شد. از این ۴۰ نفر،
هیچ‌کدام وقتی شنیدند که طرف مقابل می‌گوید: من مشکل قلبی
پیدا کردم، آزمایش را متوقف نکردند. ۲۵ نفر از آن‌ها، حاضر شدند تا
۴۵۰ ولت شوک به‌طرف مقابل وارد کنند.
این در حالی است که از ۳۴۵ ولت به بالا، صدای جیغ و اعتراض قطع
می‌شد و به نظر می‌آمد که آزمایش‌شونده، یا مرده یا از هوش‌رفته است!
نکته دردناک این آزمایش، که استنلی میلگرام آن را ترتیب داد این بود
که: این مردها، شوک را به یک غریبه وارد نمی‌کردند.
آن‌ها در زمان قرعه‌کشی، طرف مقابل را دیده بودند و کاملاً باور
داشتند که یک تصادف، آن‌ها را به «آزمایشگر» تبدیل کرده و ممکن
بود خودشان روی صندلی اتاق مجاور نشسته باشند.
آزمایش میلگرام در سال‌های بعد به شکل‌های مختلف تکرار شد و در
هیچ آزمایشی، تعداد کسانی که اعمال این شوک‌ها را متوقف کرده و
به آزمایش اعتراض کردند از یک‌سوم جمعیت بیشتر نشد.
میلگرام، در تفسیر آزمایش خود، به نکته مهمی اشاره می‌کند:
رفتار ما انسان‌ها به دودسته تقسیم می‌شود:
زمان‌هایی که بر اساس «مسئولیت شخصی» تصمیم می‌گیریم و
زمان‌هایی که بر اساس «مأموریت شغلی» رفتار می‌کنیم.
ما زمانی که بر اساس «مسئولیت شخصی» رفتار می‌کنیم، وجدان
خود را دخالت می‌دهیم. از منطق خود استفاده می‌کنیم و به
پیامدهای تصمیم و رفتار خود فکر می‌کنیم.
اما زمانی که بر اساس «مأموریت شغلی» رفتار می‌کنیم، نیازی
نمی‌بینیم که به منطقی بودن یا اخلاقی بودن کاری که انجام
می‌دهیم فکر کنیم.
اصطلاح «مأمور هستم و معذور»، بیان دیگری از تجربه میلگرام است
که در فرهنگ ما هم شنیده می‌شود.
